De volmaakte mens (2015), zesdelige documentaire serie van Bas Heijne

Vergroting menselijke vrijheid als richtsnoer bij nieuwe technologische ontwikkelingen

In de zesdelige documentaire serie De volmaakte mens stelt Bas Heijne de rol van de technologie in ons leven aan de orde. De tijd dat mens-zijn vanzelfsprekend was ligt achter ons. Langzamerhand raken we gewend aan de greep die de technologie op ons leven heeft. De vraag of de technologie redding of ondergang betekent is niet gemakkelijk te beantwoorden. Dat is afhankelijk van de visie die men op de mens heeft. Mensvisie en kijk op technologie blijken met elkaar samen te hangen. In deze serie komen wetenschappers en denkers aan het woord die uiteenlopende meningen over deze kwestie hebben, afgewisseld met droge, relativerende commentaren van Heijne hem.

1: designer baby

In de eerste aflevering verdiept Heijne zich in de eerste prille levensfase, die van het embryo. Julian Savulescu, van Australisch Roemeense afkomst en hoogleraar in Oxford, is voorstander van eugenetica om de menselijke toekomst in goede banen te leiden. De menselijke soort is te egoïstisch en daardoor een gevaar voor anderen. Door ivf kunnen we de beste eigenschappen voor kinderen uitzoeken en daarmee het nageslacht verbeteren. Hij wil wel dat alles op basis van vrijwilligheid gebeurt. Als men dit niet wil dat hoeft het niet.

In Cyprus is embryo selectie toegestaan en wordt ermee gewerkt, vooralsnog om een gebalanceerd gezin mogelijk te maken, soms ook om het familie eigendom veilig te stellen. Straks echter selecteert men mogelijk niet meer alleen op basis van geslacht maar ook op haar- en oogkleur. Heijne stelt dat de markt zich weinig aantrekt van de moraal, die daardoor altijd achter de feiten aan loopt.

De Brits Amerikaanse ethica Donna Dickenson vindt de ideeën van Savulescu individualistisch en mist een breder kader. Ze is kritisch over de nieuwe technologie en denkt daarnaast dat het belang hiervan vaak overschat wordt.

In Leiden onderzoekt men of huidcellen in geslachtcellen veranderd kunnen worden, waardoor iedereen in staat is met iedereen een kind te krijgen. Heijne accepteert liever de grenzen.

2: de dood uitgejaagd.

Ook aan de andere kant van de individuele levensweg wordt druk gewerkt. Audrey de Grey denkt dat hij de veroudering kan uitstellen en de mens een veel langer leven kan bezorgen, mogelijk tot duizend jaar. Hij ziet ouderdom als een ziekte en werkt aan levensverlenging door de schade door veroudering, net als bij een auto, te herstellen en zo aftakeling voor te zjin. Onderzoekster Andrea Maier is op de VU bezig om medicatie te maken die zorgt dat men voor altijd jong blijft en Albert van den Berg van de Universiteit Twente doet dit met nanotechnologie. Een Japanse onderzoeker kweekt vanwege donortekorten in Californië menselijke organen in varkens. Heijne verafschuwt het idee van de mens als een machine waarvan defecte onderdelen, net als de auto van De Gray, vervangen kunnen worden.

De Britse filosoof John Gray neemt afstand van dit soort initiatieven omdat we in de conflictrijke wereld leven waarin de politieke situatie kan veranderen en de technologie ook tegen de mens gebruikt kan worden. In ethische zin bestaat er geen vooruitgang maar is onze beschaving fragiel en ligt barbarij altijd op de loer. Zelfs tegenwoordig maken de rijken als misbruik van hun vooraanstaande positie om te investeren in levensverlening. Sommigen laten zich zelfs invriezen bijvoorbeeld omdat ze ziek zijn en denken dat er in de toekomst betere medicijnen op de markt zullen zijn. Gray raadt aan om de brieven van Seneca (zie link hieronder) te lezen, die de nadruk legt op de kwaliteit van het leven.

3: sleutelen aan de ziel

Ons brein kan genetisch door neurowetenschappers dusdanig beïnvloed worden dat we straks kunnen kiezen wie we willen zijn. De Duitse ethicus Thomas Metzinger doet deze uitspraak op grond van natuurwetenschappelijke ontdekkingen waaruit blijkt dat ons zelfbeeld een illusie is. Hij onderwerpt Heijne aan een schokkend experiment om aan te tonen dat de werkelijkheid en ons zelfbeeld een truc van de hersenen is. Metzinger voorziet twee mogelijke reacties op de nieuwe ontwikkeling: een regressieve, fundamentalistische reactie en een materialistisch hedonistische reactie. In het eerste geval wil men de oude ik-toestand bewaren, in het tweede geval leeft men erop los.

Het brein dat eerder beïnvloed kon worden door drugs, trance en electroshocks, kan tegenwoordig, zonder de gevaren die aan de eerdere middelen kleefden, gemanipuleerd worden door optogenetica, namelijk door het implanteren van een gen in de hersenen. Heijne verzucht dat hij de grond, die toch al een illusie was, onder de voeten verliest.

Schrijfster en wetenschapsjournaliste Lore Frank liet haar DNA ontrafelen en leerde daardoor veel over mogelijke erfelijke ziekten en haar karakter. Ze weet dat ze een gen bezit die haar ontvankelijk maakt voor depressies en angsten en kan haar stemmingen daardoor beter plaatsen. Ze ziet de mens als een biologisch systeem waarin men kan ingrijpen, al is de mens complexer dan het genetisch determinisme wil geloven: de interactie met de omgeving speelt daarin altijd mee.

In China zoekt BGI (zie link hieronder) in het algemeen naar genen die eigenschappen kunnen verklaren, terwijl men in het Londense Kings College zoekt naar het gen dat de intelligentie bepaalt. Een Britse onderzoeker zegt dat het onderwijs kan worden veranderd door de genetische verschillen middels zo’n gen op te heffen. Volgens Frank vult het genetisch profiel straks onze persoonlijke gegevens aan en komt het van pas, bijvoorbeeld als we een levenspartner zoeken.  

Metzinger ziet mogelijkheden om met de verandering van bewustzijn het menselijk lijden te verlichten bijvoorbeeld van pedofielen, als die erom vragen. Zijn pleidooi voor een zo groot mogelijk zelfbeschikkingsrecht gaat samen met het respect voor de rechten van anderen.

Merel Kindt van de UvA behandelt mensen met angststoornissen. Door hen te confronteren met hun angst en hen daarna een vergeetpil te geven verdwijnt de emotionele lading. Heijne vraagt zich met de nodige ironie af of dit ook een oplossing zal zijn voor militairen die getraumatiseerd zijn. Wie heeft straks de beschikking over deze technieken? Metzinger is daarom nogal terughoudend om over te gaan tot het toepassen hiervan.

4: de bionische mens

De technologie komt niet alleen ons brein binnen, maar zit straks ook aan en in ons lichaam.

Techniekfilosoof Peter-Paul Verbeek houdt zich bezig met de relatie tussen mens en techniek en pleit voor een technologische bestaanskunst. Daarbij staat de mens niet tegenover de technologie, maar gaan ze gelijk op, zoals in exorobots, waarbij gehandicapte mens en machine elkaar helpen om een doel te bereiken. De grens tussen subject en object is volgens Verbeek vager dan die lijkt. Ethiek en technologie bijten elkaar niet. De mens heeft de techniek hard nodig gezien zijn beperkingen, niet om supermensen te maken zoals de bionische mens, maar om zijn beperkingen te overkomen.

Een van de personen die alvast een voorschotje heeft genomen op de nieuwe ontwikkelingen is de kleurenblinde cyborg Neil Harbisson, die rondloopt met een antenne op zijn hoofd om daarmee de kleuren te kunnen horen.  

Politiek filosoof Michael Sandel, hoogleraar in Harvard, heeft morele bezwaren tegen de nieuwe biotechnologische ontwikkelingen. Hij begrijpt het onbehagen hiertegen. Hij is op zich niet tegen de vernieuwingen, maar vraagt zich af hoe wij de voordelen ervan kunnen gebruiken zonder dat de technologie ons gaat overvleugelen. Techniek is slechts een instrument. De wetenschap kan geen afdoende theorie leveren waaruit doelen zijn af te leiden, zoals het sciëntisme meent te kunnen. Om te voorkomen dat de techniek een eigen leven gaat leiden, moeten we ons richten op de humaniora. Uiteindelijk gaat het om politieke beslissingen op basis van natuurwetenschappelijke én geesteswetenschappelijke kennis. Hij ziet dan ook weinig in wearables als polsbandjes die ingezet worden om de productiviteit van werknemers te verhogen. Zoiets leidt af van een kritische beschouwing over onze competitieve maatschappij, waarin sommigen nog meer voorsprong houden op anderen en men zichzelf steeds meer als een machine gaat beschouwen. Hij verafschuwt de verzieking van de menselijke ambitie door het valse spel zoals van wielrenner Lance Armstrong, waardeert onze menselijke beperking en pleit, anders dan Verbeek die de mens wil laten meebewegen met de techniek, voor duidelijke grenzen aan de technologie.  

5: mens en machine

Via kunstmatige intelligentie wordt de kloof tussen mens en machine gedicht. Is de ontwikkeling van nieuwe intelligente systemen een hulpmiddel voor de mens of keert die zich straks tegen hem? En is die ontwikkeling nog te stoppen? De meningen hierover zijn verdeeld.

De Zweedse filosoof Nick Bostrom vreest dat de kunstmatige intelligentie zich kan ontwikkelen tot een superintelligentie die zich tegen ons kan keren. Het is volgens hem alsof een kind met een bom speelt. Die moet zo snel mogelijk uit diens handen genomen worden, want anders komt de mens straks in het spel niet meer voor. Op de aandelenmarkt zien we al waar intelligente systemen toe in staat zijn. In 2010 ontstond een flashcrash (zie link hieronder) omdat de algoritmes anders dan verwacht op elkaar reageerden. De Amsterdamse hoogleraar numerieke natuurkunde Peter Sloot vergelijkt dit met het patroon dat een zwerm spreeuwen volgt die in geval van opdoemend gevaar voor verschillende opties kan kiezen, waarbij een deel van de groep, net als de algoritmes op de beurs, een geheel eigen weg in kan slaan.

De Britse psychologe Susan Blackmore ziet de nieuwe systemen onafwendbaar op ons af

komen. In The meme machine schrijft deze aanhangster van Darwin dat de stuwende

evolutionaire kracht eerst via de genen ging, tegenwoordig via memen, die informatie kopiëren

zoals in de mode en in de muziek en straks via tremen, die digitale informatie verder kopiëren,

zonder dat tussenkomst van de mens daarbij nodig is, zoals ze al zien bij zoekmachines op het

internet. Daarna volgt een intrigerend futuristisch fragment over robots die zelf nakomelingen

verwekken.

Volgens Bostrom kunnen doelen daarbij nutteloos worden en moet nagedacht worden over de drijfveren van de kunstmatige intelligentie. In de Verenigde Staten doet men onderzoek om de robots menselijke waarden bij te brengen en die in de apparatuur te programmeren, maar net als Bas Heijne denk ik dat dit onbegonnen werk is. Ook Blackmore denkt niet dat zoiets mogelijk is. Zij denkt dat we deze fase al voorbij zijn en dat we overgeleverd zijn aan de toekomst. Bostrom heeft nog wel een idee in zijn hoofd waarbij hij volgens het concept van indirecte normativiteit uitgaat van de ideale omstandigheden, maar hoe dat werkt werd mij te ingewikkeld. De toekomst is niet te voorspellen, concludeert Heijne, al maken machines tegenwoordig al wel mensen.

6: wat is de mens?

In de laatste aflevering vat Michael Sandel de onderwerpen die aan de orde kwam nog eens samen met een jong, goed Engels sprekend, welbespraakt, en intelligent volkje tijdens een debat in De Rode Hoed, dat doet denken aan de Achterkant van het gelijk, de morele debatten die Marcel van Dam voerde. Het is niet dat hij daarmee tot duidelijke conclusies komt, wel zet hij verschillende mogelijkheden en beperkingen naast elkaar neer. Wat is de perfecte mens, zo vraagt de beminnelijke Sandel zich om te beginnen af. Moeten ouders streven naar de beste nakomelingen zoals Julian Savulescu wil? Voor de vrijheid van geslachtskeuze is onder het publiek nog wel aanzienlijke minderheid te vinden, maar wat betreft de homo- of heteroseksuele aard ligt dit al gevoeliger. Vervolgens gaat het over de mogelijkheid tot zelfverbetering die Thomas Metzinger voorstaat en de keuze om duizend jaar oud te worden zoals Audrey de Grey in de toekomst voor mogelijk houdt. Over de slimpil zijn de meningen sterk verdeeld, tegen het laatste spreekt zich een meerderheid uit. In de beperking toont zich de meester, om het met een spreekwoord te zeggen. Sandel vond tenslotte het geworstel met deze moeilijke vragen over onze menselijke beperkingen en mogelijkheden fascinerend.

Heijne verzorgt de afsluiting van deze boeiende serie waarin hij erop wijst dat dit soort vragen ons allemaal aangaan en niet overgelaten kunnen worden aan de technologische wetenschap alleen. Technologie dient in dienst van de mens te staan, maar daarmee is het antwoord nog niet gegeven. Want wie is de mens? In ieder geval niet alleen een technologisch, maar ook een sociaal en moreel wezen, dat de vragen omtrent hemzelf steeds opnieuw dient te bezien. Daarbij dient vergroting van de individuele en collectieve vrijheid m.i. als richtsnoer te gelden.   

Hier meer over de serie.

Hier mijn recensie De lengte van het leven van Seneca.

Hier mijn verslag van de documentaire DNA dreams van Bregtje van der Haak over het Beijing Genomics Institute (BGI).

Hier Peter-Paul Verbeek in Het filosofisch kwintet over Technologie, moraal en medische wetenschap.

Hier mijn verslag van De Wall Street Code, i.e. de Tegenlicht uitzending met informatie over het ontstaan van de flashcrash.