Meer een beeld van de Russische maatschappij dan van de
volksschrijver
Het is alweer een paar jaar geleden dat Michel Krielaars
(1961) met Het brilletje van Tsjechov
uitkwam, een verslag van zijn reizen in Rusland en daarbuiten in het voetspoor
van Anton Tsjechov (1860-1904). Hij werd daarover zelfs twee keer geïnterviewd
door Wim Brands, de tweede keer in mei 2015 na het winnen van de Bob den
Uyl-prijs. In dat jaar toonde Krielaars zich, net als Tsjechov in de nadagen
van het tsarisme, zeer kritisch over de huidige Russische regering. Zijn
weerzin tegen de autocratische manier waarop Poetin het land bestuurt staat
tegenover zijn liefde voor het goedgezinde Russische volk, dat zich echter, net
als vroeger onder de tsaar en het communisme, voegt naar de macht, de sterke
man en weinig vertrouwen heeft in een liberalisering van de maatschappij. Omdat
dit zich tegenwoordig ook weer in Turkije herhaalt, is het de vraag of de Westerse
invulling van democratie wel de juiste is. Probleem is dat het grootkapitaal
meteen met hervormingen aan de haal gaat, zoals onder Jeltsin gebeurde. In
landen als Afghanistan en Irak lijkt de introductie van de parlementaire
democratie in ieder geval mislukt.
De rondreis die Krielaars tijdens zijn correspondentschap
voor NRC maakt, geeft een goed beeld van de willekeur die de Russische staatsburger
in het gareel houdt, maar ook van het onophoudelijke verzet daartegen, die in
de tijd van Stalin tot massale deportatie, dwangarbeid en politieke moorden
leidde, hetgeen door Poetin op slinkse wijze wordt voortgezet. Anton Tsjechov
nam in zijn leven nooit een politieke stellingname in, maar kwam altijd op voor
verbetering van het lot van de ondergeschikte. Allereerst onderhield hij met
zijn dokterssalaris zijn familie die vanuit hun woonplaats Taganrog bij de Krim
naar Moskou gevlucht was, daarnaast zette hij zich als arts in voor de
stadsbevolking aldaar en later als landgoedeigenaar zette hij projecten op om
het lot van de mensen te verbeteren. Als kleinzoon van een lijfeigene was hij
overtuigd van het idee dat men door hard werken de eigen positie kon
verbeteren. De enorme weerstand die hij om zich heen zag, beschreef hij in zijn
verhalen en zette hij uiteen in zijn toneelstukken.
Krielaars heeft oog voor vele misstanden in de huidige
Russische samenleving, zoals de onderdrukking van de homoseksualiteit, de enorme
corruptie, de grote macht van de kerk en voor allerlei verzet dat daartegen
gevoerd wordt, zoals dat van de punkgroep Pussy Riot die demonstreerde tegen de
samenballing van kerkelijke- en staatsmacht. Tijdens zijn eerste verblijf in de
Sovjet Unie in 1989 merkte Krielaars al dat steekpenningen onmisbaar zijn om
ergens te kunnen komen. Hij schrijft dat tijdens de uitvaart van Solzenitsyn de
toenmalige president Medvedev niet eens wist hoe hij een kruis moest maken,
hetgeen door de televisiecamera's geregistreerd werd. Veel onrecht zoals de
fraude tijdens de parlementsverkiezingen in 2011 wordt weggemoffeld. Het is
triest dat de regering protesten kan laten doodbloeden bij gebrek aan een
eendrachtige oppositie. Dit heeft ook te maken met de Russische ziel die weinig
geloof heeft in een andere politiek, al blijven er gelukkig lieden die moedig
doorgaan om hun stem te laten horen, net als vroeger de dissenten onder het
communisme.
Het beeld dat Krielaars van Tsjechov geeft komt helaas niet
zo duidelijk uit de verf. Krielaars, die zich onder andere op brieven van
Tsjechov baseert, schrijft dat zijn gids een gesloten mens was die nooit het
achterste van zijn tong liet zien en altijd koos voor harmonie. Het brilletje duikt
vaak op in kasten van musea, die zijn ingericht op plaatsen waar Tsjechov tijdens
zijn leven werkte. Door regelmatig uit zijn verhalen te citeren probeert
Krielaars de mens achter de schrijver dichterbij te halen. Vaker echter
gebruikt hij een belevenis van Tsjechov om over zijn eigen ervaringen uit te wijden.
Dan is Tsjechov meer een kapstok om zijn eigen verhaal aan op te hangen. Hij
noemt het laf dat hij Tsjechov niet gevolgd is naar het eiland Sachalin waar de
schrijvende arts in 1890 op bezoek ging om de ellendige toestand van de
dwangarbeiders op te tekenen. Op het bijgevoegde kaartje van Rusland is zelfs de
naam van de stad Tomsk, die Tsjechov op weg naar Sachalin bezocht, weggelaten.
In plaats daarvan verdiepte Krielaars zich in de problemen van illegale Chinese
arbeiders in Vladivostok, dat dicht bij de Chinese grens ligt. Krielaars zegt
dat Tsjechov na diens reis met nog meer oog de noden van het volk in zijn
toneelstukken beschreef. Daarmee was Tsjechov een groot humanist, die de
menselijke kant nooit uit het oog verloor.
Het brilletje van
Tsjechov is vooral een boek voor beginners, die nog niet zoveel weten van
de Russische maatschappij. De korte stukjes geven een goed beeld van de onmacht
die het leven doortrekt en leidt tot overmatige dronkenschap en drugsgebruik.
De fragmentarische opzet is minder geschikt om zich te laten informeren over de
volksschrijver zelf.
Hier
mijn verslag van het eerste gesprek dat Brands met Krielaars had, hier
van het tweede gesprek, hier
mijn bespreking van De reis naar Sachalin.
Hier een gesproken
commentaar over Het brilletje van Tsjechov door Maarten ’t Hart.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten